Problem badawczy dotyczy sposobów, w jaki historycznie zorientowane analizy socjologiczne podejmują kwestię sprawczości (zbiorowej czy indywidualnej). Chodzi o prace, w których uwzględnia się rolę przeszłości w opisie współczesnych zjawisk. Pytaniem badawczym jest rozstrzygnięcie, czy odwołania do polskiej historii akcentują podmiotowość czy bardziej podnoszą znaczenie zewnętrznych kontekstów niezależnych od działań ludzi. Analiza przebiega w trzech wyróżnionych obszarach historycznej socjologii w Polsce: (1) modernizacja po zmianie ustrojowej; (2) odrębność Europy Wschodniej; (3) lokalne ścieżki zmian. Socjologowie zajmują się historią głównie z perspektywy zbiorowości. Przeważa uznanie dla zdolności sprawczych i kreowania rzeczywistości społecznej. Wzrosła świadomość strukturalnych ograniczeń determinujących szanse autonomicznego działania. Sprzyja to częstszemu uwzględnieniu przeszłości. Socjologiczne rewizje historii mają też funkcje społeczne, służą odrzuceniu mitów historycznych, aby wzmocnić podmiotowość i tożsamości społeczne.

The author paints a personal and often critical image of three cities — those, which he is the most familiar with and which are particularly dear and close to him. Despite being familiar with tens of the most renowned cities in the world, the author has selected fully familial examples, which he has had and continues to have personal ties. Throughout their histories, they have been subjected to dramatic events. In terms of spatial creation, they underwent — and continue to undergo-fluid, hybrid, ambivalent and often controversial transformation. They have also been treated implicitly, as subjectively-presented models of cities in general — as well as of their fate and evolution. The author considers the city to be — perhaps — the greatest expression of human culture and civilisation.

The article attempts to reach the elements that control the efforts of constituting a specific type of vision of the past, with which — as I believe — we are dealing in the contemporary public discourse about history.

The aim of the article is to reflect on the phenomenon of great art exhibitions, gathering exhibits, mainly paintings, exceptional from the perspective of national cultural heritage, which collectively represent a defined generational message. The reflection included the best‑known exhibitions of recent decades, being an expression of the historical culture of a time of great changes in the life of Polish society at the turn of the 21st century. These are two exhibitions at the National Museum in Kraków, the first exhibition ever by Marek Rostworowski, “Polish self‑portrait” (1979); the second is an exhibition of Marek Szczerski’s work entitled #dziedzictwo/heritage (2017); a jubilee exhibition organised by the National Museum in Warsaw in collaboration with the Louvre‑Lens Museum, the National Museum in Poznan and the Adam Mickiewicz Institute on the centennial of regaining independence, entitled “Poland. The power of the image” (2019‑2021). This reflection also includes the monumental exhibition organised collectively by the Royal Castle in Warsaw and the Martin Gropius Bau in Berlin, with the participation of the curator Anda Rottenberg, entitled “Side by side. Germany‑Poland 1000 years of history in art.” (2012).